شاردن جهانگرد فرانسوی نخستین فرد اروپایی است که به تفصیل از تفلیس گزارش دادهاست.
وی که در ۱۰۸۴/ ۱۶۷۳ از تفلیس عبور کرده مینویسد تفلیس اگر چه بزرگ نیست از قشنگترین شهرهای ایران است. این شهر در دامنة کوهی واقع است و رود کر در شرق این کوه در تور گرجستان جریان دارد. بیشتر خانههایی که در سمت راست رود ساخته شده بر روی صخره بنا شدهاند.
دور شهر قلعههای محکم وجود دارد و از هر طرف به غیر از سمت رودخانه دیوار مستحکمی دور شهر کشیدهاند. امتداد شهر طولی و از جنوب به شمال است.
در دامنه کوهی در جنوب قلعة بزرگی واقع است که ساکنان آن از رعایا و سپاهیان ایرانی الاصل هستند. میدان جلو این قلعه محل اجتماع اهالی شهر در بازار است. قلعة مذکور مأمن و پناهگاه (بست) اشخاص مقروض یا خطاکاران است.
وی همچنین مینویسد در تفلیس چهارده کلیسا وجود دارد که شش کلیسا مخصوص گرجیهاست و باقی به ارامنه تعلق دارد.
با وجودی که شهر تحت سلطة ایران و در تصرف مسلمانان است مسجدی در آن بنا نکردهاند. به نوشتة او مسلمانان چند بار خواستند مسجدی بسازند ولی گرجیها و ارامنه مطلع شده به زور اسلحه نگذاشتند این کار سربگیرد .
شاردن یک اطلس نیز تنظیم کرده که منظرهای عمومی از تفلیس را در بر دارد. در همین اطلس نوزده اثر تاریخی نشان داده شدهاست.
در دوره صفوی (ح ۹۰۶ـ ۱۱۳۵) قلعه تفلیس از استحکامات نظامی شهر بود که از یک سو به کوه و از دیگر سو به رود کر محدود میشد. پلی بسیار محکم در آنجا ساخته بودند که برای رفتن از تفلیس به ولایت گرجستان از آن پل استفاده میشد و شهر تفلیس در جانب غربی پل واقع بود. قلعه چند حمام داشت و ارتفاع برجهای آن زیاد و غیر قابل نفوذ بود چنانکه از هیچ طرف تسلط بر آن متصور نبود چون در سه طرف آن کوههای بلند واقع بود و یک طرف آن رودخانه کر میگذشت و به همین سبب مکانی برای اقامت و نزول لشکر در حریم شهر و قلعه نبود .
از قرن دوازدهم هجری توصیفات تورنفور در دست است. دلیسل نقشهای تمام نما از تفلیس با نام > اطلاعاتی در بارة نقشه عمومی گرجستان < در ۱۱۸۰/ ۱۷۶۶ در پاریس چاپ کرد (مؤلف در اثنای اقامت موقت خود در روسیه آن را از «شاهزاده گرجی» دریافت کرده بود).
فرهنگ جغرافیایی یوسلیان (۱۲۸۳/ ۱۸۶۶) از نظر نشان دادن موقعیتهای ساختمانهای قدیمی ارزشمند است.
ناصرالدین شاه (حک: ۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) هنگام بازگشت از سفر اروپا در رجب ۱۲۹۰ مدت کوتاهی در تفلیس اقامت کرد. به نوشتة او در شمال رود کر شهر جدید و محلة فرنگیها و عمارت جانشین و حاکم نشین قرار داشته و طرف جنوب شهر قدیم تفلیس بودهاست
روی تپه آثار قلعة قدیم سلاطین گرجی باقی بودهاست. شهر که تا پنجاه سال قبل بسیار محقر و کثیف بوده کم کم دارای خانهها و عمارات و مکتبخانهها شده و کوچههای وسیع سنگفرش در آن ساخته بودند. وی جمعیت شهر را پنجاه هزار تن ذکر کرده که اغلب غربا و خارجی و مخلوطی از طوایف ایرانی، روسی، گرجی، داغستانی، چرکس، آلمانی و ارمنی .
محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (متوفی ۱۳۱۳) در همان سالها در وصف تفلیس میگوید که این شهر دو قسمت است: شهر قدیم و شهر جدید. کوچههای شهر قدیم تنگ و کثیف و پر پیچ وخم و کوچههای شهر جدید راست و نظیف و وسیع و عرض هر کوچه شصت قدم است.
هفت کاروانسرا و دو مسجد در تفلیس بنا شده و دارای بیمارستان است.
از دیگر بناها و تأسیسات شهر از عدالتخانة بزرگ ضرابخانه و جباخانه (انبار اسلحه) و کارخانههای اسلحه سازی نام میبرد. در بازار تفلیس از هر ملیتی مثل فرنگی و ایرانی و گرجی و ارمنی و چرکس و ترکمن و قلموق و لزگی با لباسهای گوناگون و زبانهای متفاوت دیده میشوند.
جمعیت تفلیس تقریبا ۰۰۰ ۶۵ تن است و در پادگان شهر همیشه حدود ده هزار سرباز آماده وجود دارد . میرزاسراج الدین بن عبدالرئوف که در ۱۳۱۸ ش /۱۹۰۰ از تفلیس دیدار کرده آن را شهری آباد و خوش آب و هوا خوانده و از باغ و بوستانهای باصفا و فراوان آن سخن به میان آورده و آن را یکی از شهرهای قدیم قفقاز دانسته که چند سال در تصرف ایران بوده و در ابتدای حکومت قاجار به دست روسها افتادهاست.
به نوشتة وی اهالی آن اغلب ارمنی و گرجی اند و تعدادی سکنة مسلمان نیز دارد. وی در ذکر باغهای تفلیس از «باغ مجتهد» نام برده و آن را باغی بی نظیر وصف کردهاست . ساختار و معماری تفلیس قدیمی از چهار بخش تشکیل میشد که سه بخش آن در ساحل راست کر واقع بود (که در ساحل رود از شمال به جنوب به شمال غربی ـ جنوب شرقی انحنا پیدا کردهاست): کالا یا کالیسی (در غربی قلعه) بخش قدیمی اینتراموروس (بین نهرهای سولولاکی و دبه خانه که به کر میریزند) و ارگ نارین قلعه.
شهر احتمالا تفیلیسی نامیده میشد که در پیرامون چشمههای آب گرم رشد کرده بود. شهر در ساحل کر و در روبرو و پایین کالا قرار داشت. شاه صفی گروهی از سیدها را در ارتفاعات تابور (در شرق دبه خانه) سکونت داد ازینرو نام ایرانی این ناحیه سیدآباد بود.
سه ارگ در تفلیس و در تورگرجستان مشخص شدهاست : ۱) ارگ قدیمی تابور (کورچی قلعه) بر روی تپة ساحل راست دبه خانه که در ۱۱۹۹/ ۱۷۸۵ بکلی ویران شد.
این ارگ که دروازة جنوبی کالا را محافظت میکرد دروازة گنجه نامیده میشد. ۲) ارگ نارین قلعه در تپة کالا. به نظر میرسد که این قلعه پیش از اسلام شوریس ـ تسیخه نام داشتهاست (واخوشت). این ارگ در ۱۲۳۳/ ۱۸۱۸ تخلیه شد. ۳) ارگ ساحل چپ (ایسانی) که به عنوان سرپل عمل میکرد.
در ۱۱۴۰/ ۱۷۲۸ ترکها برای آخرین بار شروع به سنگربندی و ایجاد استحکامات نظامی در این محل کردند اما کار را ناتمام گذاشتند. قدیمترین قصر از قصرهای سلطنتی متخی در ساحل چپ روبروی پل قدیمی است. در ۱۰۴۸/ ۱۶۳۸ رستم شاه مسلمان قصری به طول حدود ۱۲۰ متر در امتداد کر در تفلیس بنا کرد.
در اینجا شاردن به حضور شاه نواز رسید. کمی دورتر به سوی جنوب شاه واختانگ ششم قصری ساخت که کاملا به سبک ایرانی تزئین شده بود. ترکها در ۱۱۳۷/۱۷۲۵ این قصر را ویران کردند
- ۹۵/۰۹/۰۶